In 2021 werden er in totaal circa 850.000 kantonzaken aangebracht. Dit was ongeveer evenveel als in 2020. Hoewel het totaal aantal nieuw aangebrachte kantonzaken in 2021 ongeveer gelijk was met het aantal in 2020 aangebrachte kantonzaken, zagen we wel een forse afname van het aantal ingekomen Mulderzaken (verkeersboetes) (17 procent) naar ongeveer 29.000 zaken en het aantal civiele handelszaken (13 procent) naar ongeveer 252.000 zaken. Het aantal nieuw aangebrachte kantonstrafzaken nam in 2021 vergeleken met 2020 fors toe met 93 procent naar een kleine 57.000 zaken. Dit komt vooral door het lage aantal nieuw aangebrachte kantonstrafzaken in 2020 door de tijdelijk gedeeltelijke sluiting van de gebouwen van de rechtbanken in de eerste coronagolf en de prioriteit die daarna aan de strafzaken bij de rechtbanken (misdrijfzaken) werd gegeven. Ondanks de heel forse stijging, lag het aantal ingekomen kantonstrafzaken in 2021 nog altijd iets lager dan het niveau in de jaren 2017-2019. Het aantal ingekomen familiezaken (bijna volledig bewindshandelingen) steeg licht met 4 procent naar ongeveer 523.000 zaken.

Het aantal ingekomen civiele handelszaken die niet onder kanton vallen, lag in 2021 met een kleine 53.000 zaken 13 procent lager dan in 2020. Vooral het aantal verzoekschriften insolventies (faillissementen, surseances van betaling en schuldsaneringsregelingen) nam sterk af met 27 procent. In het verlengde daarvan nam ook het aantal ingekomen zaken betreffende het toezicht op de afwikkeling van uitgesproken faillissementen sterk af, namelijk met 34 procent. Opvallend was dat het aantal ingekomen zaken betreffende het toezicht na een forse afname in 2020, verder afnam met 41 procent naar 2.300 zaken. In 2021 was er, net als in de jaren ervoor, ook weer sprake van een forse daling van schuldsaneringsregelingen in het kader van de Wet schuldsanering natuurlijke personen (wsnp) van 23 procent (circa 2.300 zaken).

Nadat een besluit is genomen of een uitspraak is gedaan door een rechter over bijvoorbeeld een faillissement, schuldsaneringsregeling of een onderbewindstelling, begint een andere taak van de Rechtspraak: toezicht op de afwikkeling van het faillissement en toezicht op de bewindvoerder in schuldsaneringszaken en in zaken betreffende curatele, bewind- en mentorschap. De toezichthoudende rechter kijkt de hele looptijd mee met de curator en bewindvoerder. Daarom wordt hier ook een overzicht gegeven van alle zaken waarin de rechter als toezichthouder werkt.

In 2021 was sprake van een lichte stijging van 1 procent bij de lopende bewindzaken, waarbij het opvallend is dat het aantal mentorschappen sinds 2017 stijgt. De faillissementszaken zijn de afgelopen jaren daarentegen sterk afgenomen, in 2021 zelfs met 23 procent. Uitgebreid onderzoek naar de oorzaken van de toename in het aantal mentorschappen en de afname in het aantal faillisementszaken heeft niet plaatsgevonden. De verwachting is wel dat de steunmaatregelen aan ondernemers tijdens de coronacrisis eraan hebben bijgedragen dat de aantallen insolventiezaken zo is gedaald.

In totaal daalde het aantal nieuw aangebrachte familierechtelijke procedures licht met 2 procent tot ruim 177.000. Het aantal nieuw aangebrachte alimentatiezaken (15 procent) en scheidingen en ontbinding partnerschap (12 procent) daalde fors. Het aantal zaken betreffende de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg (Wvggz) en onder toezicht stellingen daalde licht, met respectievelijk 3 en 2 procent. Het aantal nieuw aangebrachte zaken rond gezag en omgang nam juist toe met 8 procent.

Het totale aantal ingekomen strafzaken steeg in vergelijking met 2020 met 6 procent tot een kleine 169.000 zaken. Dit na een daling van het aantal strafzaken in 2020.

Dit aantal bevat niet alleen de behandeling op zitting van de hoofdzaak maar ook allerlei ‘nevenzaken’, zoals ontnemingsvorderingen en rekesten. Het aantal nieuw aangebrachte hoofdzaken (de ter zitting gebrachte zaken) steeg met 3 procent naar een kleine 84.000 zaken, maar ligt daarmee nog wel 16 procent onder het niveau van 2019. Het aantal ontnemingsvorderingen steeg met 24 procent en het aantal raadkamerzaken met 9 procent.

In 2021 kwamen bij de rechtbanken ongeveer 32.500 ‘reguliere’ bestuurszaken binnen. Dat is een daling van 8 procent in vergelijking met 2020. De afname was, net als in 2020, vooral groot bij de ambtenarenzaken, deze namen met 41 procent af. Dit heeft te maken met de Wet normalisering rechtspositie ambtenaren (Wnra) die is ingegaan in 2020. Ook bijstandszaken en arbeidsongeschiktheid zaken namen sterk af, met respectievelijk 23 en 11 procent. Zaken rond werkloosheid namen fors toe met 22 procent, voornamelijk door circa 400 zaken rond de tijdelijke Noodmaatregel Overbrugging voor Werkgelegenheid (NOW).

Het aantal ingekomen vreemdelingenzaken nam in 2021 met 21 procent sterk af tot ruim 25.000. De instroom van deze zaken hangt sterk af van het aantal afdoeningen en de afdoeningswijze van asielprocedures door de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND). De afname was het grootst bij verlengde asielprocedures (46 procent). Naast het relatief lage aantal asielzoekers dat in 2020 en begin 2021 Nederland is binnengekomen, speelt ook de gewijzigde regelgeving met betrekking tot niet tijdig beslissen door de IND een rol in deze forse afname. Hierdoor is het aantal beroepen tegen het niet tijdig beslissen door de IND fors gedaald. Ook is het aantal nieuw ingekomen Dublinzaken, waarbij aanvragers via andere Europese landen binnenkomen, en het aantal reguliere zaken fors gedaald, met respectievelijk 30 en 21 procent. Het aantal algemene asielprocedures nam licht af met 3 procent en het aantal bewaringszaken nam toe met 4 procent.

Bij belastingzaken was er in 2021 een daling van het aantal ingekomen zaken met 11 procent. Zowel het aantal nieuw aangebrachte belastingzaken lagere overheden als de rijksbelastingzaken zijn gedaald, met respectievelijk 13 en 9 procent. De afname van het aantal ingekomen belastingzaken lagere overheden kan verklaard worden door een afname van de zaken betreffende de waardering onroerende zaken (WOZ). In 2020 was het aantal nieuw ingekomen WOZ-zaken hoog, door de instroom van een cluster van ongeveer 3.600 zaken. Bij rijksbelasting zagen we een forse afname van zaken betreffende omzetbelasting en inkomstenbelasting, van respectievelijk 40 en 36 procent. Het aantal zaken betreffende belasting van personenauto’s en motorrijwielen (BPM) nam wel sterk toe en verdubbelde in 2021 ten opzichte van 2020, nadat er in 2020 juist een forse afname was van deze zaken.

Het aantal nieuw aangebrachte civiele handelszaken daalde heel licht met 2 procent. Het aantal verzoekschriften daalde wel sterk met 17 procent, terwijl het aantal dagvaardingen ongeveer gelijk bleef.

Het aantal ingekomen civiele familiezaken steeg fors met 17 procent. Bijna alle categorieën familiezaken namen toe, hoewel het aantal zaken betreffende ondertoezichtstelling afnam met 10 procent.

Het aantal ingekomen strafzaken daalde heel licht met 2 procent. Dit aantal bevat niet alleen de behandeling op zitting van de hoofdzaak maar ook allerlei ‘nevenproducten’, zoals ontnemingsvorderingen en rekesten. Het aantal nieuw aangebrachte hoofdzaken (de ter zitting gebrachte zaken) daalde ten opzichte van 2020 met 4 procent naar circa 14.500.

De toename van nieuw aangebrachte belastingzaken was ten opzichte van 2020 met 83 procent (circa 3.000 zaken) fors. Zowel het aantal belastingzaken lagere overheden groeide fors met 95 procent naar 1.800 zaken, als het aantal rijksbelastingzaken, dat groeide met 80 procent naar circa 4.800 zaken. Bij de belastingzaken lagere overheden stegen zowel het aantal WOZ-zaken, met 92 procent naar circa 1800 zaken, als de overige zaken, met 102 procent, fors. Bij de rijksbelastingzaken was er bijna een verviervoudiging van het aantal BPM-zaken, een groei van circa 1.600 zaken.

De CRvB oordeelt in hoger beroep over geschillen op het terrein van de sociale verzekeringen, sociale voorzieningen en ambtenarenzaken. Daarnaast is de CRvB rechter in eerste en enige aanleg in geschillen over de uitvoering van wetten voor oorlogs- en vervolgingsgetroffenen, enkele bijzondere pensioenen en voor beroepen van rechterlijke ambtenaren. In 2021 werden er circa 4.600 zaken aangebracht. Na een forste daling in de afgelopen jaren, was dit een heel lichte stijging van 2 procent ten opzichte van 2020.

De zaken van het College van Beroep voor het bedrijfsleven (CBb) zijn niet opgenomen in de tabellen en figuren omdat deze zaken buiten de bekostiging van de Rechtspraak vallen, omdat er sprake is van een zogeheten lump-sum financiering. Het CBb oordeelt over geschillen op het terrein van het sociaaleconomisch bestuursrecht. Daarnaast is het CBb hoger beroepsinstantie voor uitspraken op het gebied van een aantal specifieke wetten, zoals de Mededingingswet en de Telecommunicatiewet. In 2022 is het aantal inkomende zaken bij het CBb weer gestegen, na een daling in 2020, met 27 procent, van 1.240 zaken in 2020 tot 1.570 zaken in 2021.

Dit kan op elk moment in de procedure. De mediator die de mediation begeleidt, is een onafhankelijke professional die aan bepaalde kwaliteitsvoorwaarden moet voldoen. Partijen beslissen zelf over de afspraken die zij met elkaar willen maken. De mediation kan naast de juridische aspecten ook ingaan op andere aspecten van een conflict.

Naast de bestaande manieren van verwijzingen in lopende procedures, bestaat in sommige situaties ook de mogelijkheid van een combinatievorm; in dat geval starten partijen eerst met een mediationtraject en volgt daarna een rechterlijke beslissing. Als er bijvoorbeeld nog 1 juridisch geschilpunt overblijft, is het mogelijk dit punt aan de rechter voor te leggen en daarna de mediation voort te zetten.

Bij mediation in strafzaken gaat het om herstel. Dit is een reguliere voorziening die voor partijen kosteloos is. Het wordt gefinancierd door het ministerie van JenV. Het beleidskader herstelrechtvoorzieningen gedurende het strafrecht bepaalt dat in iedere lopende strafzaak waar een herstelbereidheid of een herstelbehoefte bij de betrokken partijen bestaat, eerst de mogelijkheid van mediation moet worden onderzocht. Mensen hebben soms meer nodig dan alleen een oordeel van de rechter. Verdachte en slachtoffer krijgen de kans om onder begeleiding van 2 speciaal opgeleide mediators met elkaar in gesprek te gaan en op die manier te werken aan emotioneel en financieel herstel. Een verdachte die spijt heeft, kan zijn verantwoordelijkheid nemen. Het slachtoffer bepaalt zelf of hij/zij de excuses van de verdachte ook kan/wil aanvaarden. Een slachtoffer dat kampt met de gevolgen van wat er is gebeurd, kan de verdachte bovendien daarmee confronteren en antwoorden krijgen op de vragen waarmee hij/zij zit. De uitkomst van de mediation wordt gedeeld met de officier van justitie of de rechter.

Bij elk gerecht is een mediationbureau ingericht dat zich bezighoudt met de verwijzingen naar mediation en daaraan gerelateerde vormen van conflictoplossing. De mediationbureaus zijn eenvoudig benaderbaar voor mensen van binnen en buiten de organisatie. De mediationfunctionarissen werken rechtsgebied overstijgend en communiceren in klare taal. De menselijke maat staat centraal.

Mediation in strafzaken is een samenwerkingsverband tussen het OM en de Rechtspraak, waarbij zowel de officier van justitie als de rechter verwijzer kunnen zijn. De mediationbureaus ontvangen een vergoeding voor de werkzaamheden die zij verrichten in het kader van de aanmelding.

In tabel 5 wordt het landelijke beeld gegeven van het aantal mediations.

Net als in 2020 is ook in 2021 het vaakst naar mediation verwezen in het rechtsgebied straf: 1.346 keer. Dat komt neer op ruim 47 procent van alle verwijzingen. Binnen het rechtsgebied familie en jeugd (civiel), dat van oudsher verantwoordelijk was voor de meeste verwijzingen, werd in 2021 1.191 keer (bijna 42 procent van het totaal) naar mediation verwezen.

Het percentage mediations dat met volledige of gedeeltelijke overeenstemming werd afgesloten, is nagenoeg gelijk gebleven: 65,4 procent. Voor alle rechtsgebieden samen lag het percentage volledige overeenstemming (al dan niet met afspraken over schadevergoeding) op 58,4 procent en het percentage gedeeltelijke overeenstemming op 7 procent.

Mediations in strafzaken kenmerken zich in het algemeen door een korte doorlooptijd en een hoog ‘slagingspercentage’: ruim 80 procent wordt afgesloten met volledige overeenstemming tussen de partijen (al dan niet met afspraken over schadevergoeding).

Een bijzondere stijging is te zien bij mediation in jeugdstrafzaken, waar in 2021 397 zaken werden verwezen, meer dan ooit daarvoor. Positief is ook dat in maar liefst 91.2 procent van de gestarte jeugdzaken vervolgens overeenstemming werd bereikt.

Waarom verwijzen naar mediation?

Het belangrijkste argument voor de rechter om de zaak naar een mediator te verwijzen is nog altijd het feit dat partijen met elkaar verder moeten (51 procent). Ook de gedachte dat een rechterlijke uitspraak geen echte oplossing biedt voor het conflict, wordt regelmatig als reden genoemd (41 procent). Voor de deelnemende partijen zijn het advies van de rechter (38 procent), de relatie met de wederpartij (23 procent) en de verwachting dat mediation een betere oplossing zal bieden dan een uitspraak van de rechter (17 procent) de vaakst genoemde redenen om voor mediation te kiezen.

Partijen zijn overwegend positief over het mediationproces en over de mediator. Van hen was ruim 64 procent in 2021 tevreden of zeer tevreden over het mediationproces en 82 procent tevreden of zeer tevreden over de mediator. Het is een bekend gegeven dat de tevredenheid over het proces in het algemeen wat lager ligt dan de tevredenheid over de mediator, omdat de uitkomst van de mediation bij de tevredenheid over het proces een grotere rol speelt.

Op de vraag wat het belangrijkste neveneffect van de mediation is geweest, ook al heeft deze niet tot overeenstemming tussen de partijen geleid, werden een verbeterde communicatie met de wederpartij (26 procent), meer begrip voor de wederpartij (15 procent) en een beter inzicht in het eigen aandeel (11 procent) het vaakst als belangrijkste neveneffect genoemd. Daarnaast werd in 24 procent van de zaken vastgelegd dat er sprake was van ‘een ander neveneffect’. Slechts 24 procent van de partijen gaf aan dat er geen enkel (positief) neveneffect was bij deze afgeronde mediations (zonder overeenstemming).

Het aantal zaken dat instroomde was lager dan in andere jaren en ook het aantal zaken dat uitstroomde lag lager. De totale werkvoorraad nam in 2021 af met ongeveer 45.000 zaken ten opzichte van de voorraad een jaar eerder.

Bij de rechtbanken is een duidelijke daling zichtbaar in de werkvoorraden van alle rechtsgebieden, met uitzondering van het strafrecht. Bij de CRvB is de voorraad gedaald met ongeveer 1.000 zaken. De daling was met name zichtbaar bij de sociale zekerheidszaken. De werkvoorraadontwikkeling bij de gerechtshoven laat een meer gevarieerd beeld zien en nam in totaliteit licht af. Straf- en handelszaken namen af terwijl familie- en belastingzaken toenamen. Met name belastingzaken kenden in 2021 een forse toename. Bij de rijksbelastingen was de toename het grootst bij zaken over de belasting van personenauto’s en motorrijwielen. Bij de overige belastingzaken was de toename duidelijk zichtbaar bij zaken betreffende de WOZ-zaken.

Binnen het programma Tijdige rechtspraak 2020-2023 werken de gerechten samen om de nieuwe standaarden waar te maken. Hierover is meer te lezen in paragraaf 2.1 van dit jaarverslag. Om goed te kunnen sturen op de doorlooptijden, is gedegen managementinformatie nodig. Hierdoor is te zien hoe het staat met de rechtszaken en waar het eventueel (logistiek) spaak loopt in een procedure. Momenteel is de uitwerking van de managementinformatie voor vrijwel alle rechtsgebieden reeds een eind gevorderd. Voor de rechtsgebieden bestuur (zowel eerste als tweede aanleg) en handel/kanton (eerste aanleg) is de managementinformatie zo vergevorderd dat hierover in het jaarverslag 2021 kan worden gerapporteerd. Naar verwachting zal in het jaarverslag 2022 ook over de andere rechtsgebieden gerapporteerd kunnen worden.

De standaarden gelden in beginsel voor alle zaken. Uiteraard kan niet iedere zaak de standaardprocedure doorlopen en komt het regelmatig voor dat er aanvullende processtappen nodig zijn, die ook extra tijd vragen. Dergelijke zijstappen zijn bijvoorbeeld een deskundigenonderzoek of een mediationtraject. Wanneer vanwege de aard van de zaak extra tijd nodig is, wordt de standaard hierop aangepast. Dit is gedaan door de meest voorkomende ‘aanvullende processtappen’ te definiëren en hiervoor een aparte doorlooptijdstandaard te stellen. Ook bij extra handelingen is het immers wenselijk om duidelijk voor ogen te hebben naar welke kwaliteit wordt gestreefd in termen van doorlooptijd. Op deze manier doen de standaarden recht aan wat een zaak inhoudelijk nodig heeft, en kan er ook goed uitgelegd worden waarom bepaalde zaken meer tijd nodig hebben. Voor de tabellen in deze paragraaf geldt dat alleen de hoofdstromen zijn opgenomen. Gerealiseerde doorlooptijden zijn wat betreft zijstappen nog niet beschikbaar.

In tabel 9 staan de percentages van de in 2021 uitgestroomde bestuurszaken die zijn afgehandeld binnen de voor die zaakstroom afgesproken doorlooptijdstandaard.

• Het wegwerken van achterstanden. Het inzetten op het wegwerken van achterstanden zorgt ervoor dat in 2021 ook veel oudere zaken zijn opgepakt en afgedaan. Dit heeft een negatief effect op de geregistreerde doorlooptijden;

• De coronamaatregelen. De invloed van de coronamaatregelen is per zaakstroom verschillend. In verschillende rechtsgebieden was er een geringere instroom dan voor de coronacrisis. In andere rechtsgebieden zorgden de coronamaatregelen ervoor dat er minder zittingen konden plaatsvinden, waardoor de afdoening langer duurde.

Op dit moment wordt door de Rechtspraak middels het programma Tijdige rechtspraak gewerkt aan het doorvoeren van duurzame organisatieverbeteringen gericht op het stapsgewijs verkorten van de doorlooptijden en het vergroten van de voorspelbaarheid richting rechtzoekenden. Dit ziet onder andere op het aanpassen van processen en werkwijzen, het verbeteren van het rooster- en planproces en het ontwikkelen van sturingsinformatie. Deze verbeteringen hebben op langere termijn effect.

Daarnaast is de aanwezigheid van voldoende rechterlijke capaciteit een belangrijke randvoorwaarde. In 2021 was er nog steeds een tekort aan rechterlijke capaciteit. Dit zal de komende jaren een belangrijk aandachtspunt blijven.

Kwaliteitsnorm: meervoudige afdoening (MK-afdoening)

In eerste aanleg moeten rechters de ruimte hebben om een zaak meervoudig (met 3 personen) af te doen. De rechter bepaalt of een zaak enkelvoudig of meervoudig wordt afgedaan. Zaken die voor een meervoudige afhandeling in aanmerking komen, zijn complexe zaken, zaken over principiële rechtsvragen of zaken die grote maatschappelijke onrust met zich meebrengen. Meervoudigheid bevordert de (juridische) kwaliteit van een uitspraak.

Voor de meeste rechtsgebieden is het percentage zaken dat wordt afgedaan door een meervoudige kamer (MK) door de tijd redelijk stabiel. Voor de rechtsgebieden straf en belasting zijn wel verschuivingen zichtbaar in 2021, die worden hieronder verder geduid.

In 2020 zijn tussen de Rechtspraak en het OM tijdelijke afspraken gemaakt om de door de coronacrisis ontstane achterstanden in strafzaken zo snel mogelijk weg te werken. 1 van de afspraken is dat zowel in de eerste als in de tweede aanleg sommige zaken die voorheen meervoudig zouden worden afgedaan, nu enkelvoudig kunnen worden afgedaan. Een andere afspraak is dat sommige zaken die voorheen enkelvoudig bij de rechtbanken werden afgedaan, nu door het OM met een strafbeschikking kunnen worden afgedaan.

Deze tijdelijke afspraken, die ook golden in 2021, kunnen invloed hebben op het percentage meervoudige afdoeningen bij strafzaken. Bij de rechtbanken was in 2021 het aandeel strafzaken dat werd behandeld op een politierechterzitting waar zwaardere zaken dan normaal aan bod kwamen (de PR+zitting) in plaats van op een MK-zitting, vrij beperkt ten opzichte van het totale aantal strafzaken. Het effect van de tijdelijke afspraken op het percentage MK-afdoening was daardoor beperkt bij de rechtbanken. Bij de gerechtshoven is veel vaker dan bij de rechtbanken gebruikgemaakt van de tijdelijke afspraken. Hierdoor is bij gerechtshoven het aandeel strafzaken dat door een enkelvoudig kamer is behandeld toegenomen en het aandeel dat door een meervoudige kamer is behandeld gedaald.

Relatief meer belastingzaken bij de rechtbanken zijn in 2021 meervoudig afgedaan. Dit heeft te maken met een groot cluster dividendzaken dat in 2021 meervoudig is afgedaan bij de rechtbank Zeeland-West-Brabant. Bij belastingzaken bij gerechtshoven is juist te zien dat er relatief minder zaken meervoudig zijn afgedaan in 2021. Dit is met name zichtbaar bij het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden en hangt samen met een specifiek project waarbij bepaalde BPM-zaken enkelvoudig werden afgedaan.

Het is niet mogelijk informatie over de uitkomst van het hoger beroep in de analyses mee te nemen. Zo betekent vernietiging in hoger beroep van een vonnis niet automatisch dat door de rechter in eerste aanleg een onjuist oordeel is gegeven. Het oordeel van de hoger beroepsrechter kan bijvoorbeeld inhouden dat deze tot een andere beantwoording van een rechtsvraag is gekomen, waarover voordien nog geen duidelijkheid in de jurisprudentie bestond. Dit laatste is inherent aan de rechtsontwikkeling en rechtseenheidfunctie van het hoger beroep (en cassatie). Verder kan aanvulling van feiten (in vergelijking met behandeling in eerste aanleg) een rol hebben gespeeld bij afwijking van de rechterlijke beslissing in appel ten opzichte van het vonnis in eerste aanleg.

Het overgrote deel van de uitspraken in hoger beroep houdt stand en wordt door het hogere rechtscollege bevestigd. Daartoe kunnen ook de uitspraken worden gerekend die weliswaar op formele gronden worden vernietigd, maar waarbij het oordeel van de rechter in eerste aanleg materieel wel overeind is gebleven.

Bij de presentatie van de cijfers is gewerkt met 3-jaarsgemiddelden om een voldoende aantal appelzaken per zaakgroep over te houden en om zoveel mogelijk toevallige uitkomsten of fluctuaties te vermijden. Een andere reden om meerjaarsgemiddelden te nemen, is dat daarmee het tijdverschil tussen een afgedane zaak en de instroom in hoger beroep minder verstorend werkt. De meest rudimentaire vorm van een appelpercentage zou zijn door simpelweg de totale instroom bij de hoven te delen door de totale uitstroom bij de gerechten in eerste aanleg. Dat zou echter een ondeugdelijke indicator opleveren, omdat niet alle uitspraken in eerste aanleg appellabel zijn. Daarom is gekeken wat uit de noemer gehaald moest worden om een meer realistisch appelpercentage te verkrijgen.

In de tabellen is opgenomen wat het appelpercentage (periode 2019-2021) is, of het is toegenomen vergeleken met de periode 2012-2014 en of verschillen tussen rechtbanken in appelpercentage (zeer) groot of juist beperkt zijn. Tevens is de mate van intrekking van zaken vermeld en de ontwikkeling daarin. De oorzaken van de dalingen en stijgingen van de verschillende percentages zijn niet onderzocht. Een relatie met meer of minder actuele thema’s is dan ook speculatief.

Tegen 28 procent van de vonnissen in handelszaken (bodemzaken), die niet door de kantonrechter maar door de civiele rechter in eerste aanleg zijn behandeld, werd in 2019-2021 in hoger beroep gegaan. Het appelpercentage is veel hoger dan bij kantonzaken door het grotere financiële belang van de zaken. Men is minder geneigd om het erbij te laten zitten; er staat meer op het spel. Vanaf de periode 2013-2015 daalt dit appelpercentage jaarlijks licht.

Tegen vonnissen in kort gedingen gaat men gemiddeld in 19 procent van de gevallen in hoger beroep. Dit is 1 procentpunt hoger in vergelijking met vorig jaar. Bij familiezaken wordt zeer weinig in hoger beroep gegaan. In 2019-2021 ligt dat rond de 7 procent. De afgelopen 2 jaren is dit percentage met steeds 1 procentpunt gestegen.

Onder regulier of algemeen bestuursrecht verstaan we alle rechtszaken op het terrein van het bestuursrecht, die niet het belastingrecht of het vreemdelingenrecht betreffen.

De CRvB behandelt de appellen van sociale verzekeringszaken, ambtenarenzaken, bijstandszaken en studiefinancieringszaken. De Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State (RvS) behandelt de overige hoger beroepen. De appelinstroomgegevens van de RvS waren nog niet bekend op het moment van schrijven van dit jaarverslag. Om die reden is het niet mogelijk om het appelpercentage van deze groep te bepalen.

Tegen de uitspraken in ambtenarenzaken gaat men zeer vaak in hoger beroep. Het percentage ingetrokken ambtenarenzaken is afgenomen van 34 procent naar 19 procent. Het aantal ambtenarenzaken neemt de afgelopen jaren steeds verder af.

Het percentage ingetrokken sociale zekerheidszaken daalt de afgelopen jaren ook. Vorig jaar was een afname zichtbaar van 4 procent en in dit verslagjaar is een afname zichtbaar van 2 procent. Het appelpercentage voor sociale verzekeringszaken laat over de afgelopen jaren een redelijk constant beeld zien.

Het appelpercentage bij bijstands-en studiefinancieringszaken is heel licht gedaald ten opzichte van 2020. Het intrekkingspercentage is daarentegen sterk gestegen, van 24 procent in de periode 2018-2020 naar 30 procent in de periode 2019-2021.

Rijksbelastingzaken

Rijksbelastingzaken worden bij slechts 5 rechtbanken behandeld en tegen deze vonnissen wordt vaak in hoger beroep gegaan. Na de stijging in de periode 2018-2020 is het appelpercentage in 2021 weer gedaald naar een niveau van rond de 50 procent. Dat was ook in de eerdere perioden zichtbaar. Het percentage intrekkingen blijft dalen sinds de periode 2014-2016. Afgelopen periode is het gedaald van 18 procent naar 14 procent.

Lokale belastingzaken

Ten opzichte van 2020 is het appelpercentage van de WOZ-zaken licht afgenomen, terwijl het percentage voor de overige lokale belastingzaken licht is toegenomen. Het intrekkingspercentage van de WOZ-zaken is sterk gedaald, van 17 procent in de periode 2018-2020 naar 11 procent in de periode 2019-2021. Ten opzichte van 2020 is het intrekkingspercentage van de overige lokale belastingzaken afgenomen met 2 procent naar 16 procent.

Overigens wordt de groei van het aantal gerechtsambtenaren voor een deel veroorzaakt doordat de voormalige, op oproepbasis beschikbare, buitengriffiers vanwege de Wnra met ingang van 1 januari 2020 een dienstverband bij de Rechtspraak hebben gekregen (255 in aantallen; 54,4 fte).

Het aantal medewerkers dat werkt bij landelijke diensten is de afgelopen 5 jaar met circa 200 fte’s gegroeid. De verhouding tussen het aantal rechterlijk ambtenaren, gerechtsambtenaren en medewerkers bij landelijke diensten is de afgelopen 5 jaar stabiel gebleven.

In de afgelopen 10 jaar is de inzetbaarheid van rechters en raadsheren in het primaire proces met ruim 10 procent afgenomen, hoewel de bezetting is toegenomen. De afname wordt veroorzaakt door de toename van het gebruik van de partiële arbeidsparticipatie senioren (PAS), de tijd die het begeleiden van rechters en raadsheren in opleiding kost en door de toegenomen inzet van rechters en raadsheren in andersoortige functies (zoals leidinggevende of in IT-projecten).

De verwachting is dat het personeelsbestand van de Rechtspraak de komende jaren qua omvang en samenstelling verder zal veranderen omdat de leeftijdsgebonden uitstroom moet worden opgevangen, de noodzaak tot het verkorten van doorlooptijden, het wegwerken van achterstanden, de ontwikkelingen in zaakinstroom, de verdere invoering van professionele standaarden, de digitalisering en vermindering van de werkdruk.

In 2021 waren 32 gepensioneerde 70-plussers heringetreden als rechter-plaatsvervanger met een aanwijzing (circa 16 fte’s). Zij staan geregistreerd in personeelssysteem P-Direkt, in tegenstelling tot honorair rechter-plaatsvervangers, die op oproepbasis worden ingezet. In 2021 werkten circa 117 honorair rechter- en raadsheren-plaatsvervangers (circa 8 fte’s) die ouder zijn dan 70 jaar bij de Rechtspraak.

De verwachting bij het ingaan van de nieuwe prijzen, bijdragen en systematiek in januari 2020 was dat de kosten en baten daarmee weer in balans zouden zijn. Door de coronacrisis is dit in 2020 niet gelukt en ook in 2021 had de coronacrisis haar invloed op zowel de instroom, de productie, als de kosten. De instroom in 2021 was lager dan in 2020 en ook lager dan de prognose voor 2021. Ook in 2021 is hierdoor een grote hoeveelheid minderwerk ontstaan van in totaal 62 miljoen euro.

Om deze reden is tussen de minister van JenV en de Raad afgesproken dat de zogeheten hardheidsclausule (artikel 21 van het Besluit financiering rechtspraak 2005, Bfr 2005) van toepassing wordt verklaard. De extra kosten per zaak als gevolg van de coronacrisis kunnen deels ook worden opgevangen door lagere kosten in de centrale bedrijfsvoering. Door diverse autonome kostenstijgingen laten de vaste kosten wel een toename zien. Deze kostenstijgingen zijn voor de Rechtspraak onvermijdbaar en zullen worden opgevoerd bij de prijsbesprekingen voor de periode 2023-2025.

Het is verder de verwachting dat ingeboekte besparingen op vooral IT in de huidige situatie dan niet ingevuld kunnen worden. De vraag naar verdere digitalisering, IT-middelen en adequate ondersteuning daarvan is toegenomen omdat Rechtspraakmedewerkers thuis of hybride werken. Over het opvangen van de extra kosten in de eerste maanden van 2022 moeten nog afspraken met de minister van J&V gemaakt worden. In hoeverre in 2022 opnieuw maatregelen getroffen worden en of de Rechtspraak te maken krijgt met hoog ziekteverzuim, is onbekend maar in dat geval verwacht de Rechtspraak ook hiervan financiële gevolgen. Daarnaast zijn de gevolgen van het stoppen van diverse landelijke steunmaatregelen voor burgers en bedrijven wellicht van invloed op de instroom van zaken. Tot slot hebben de oorlog in Oekraïne en de economische sancties enorme invloed op de wereldeconomie. De Rechtspraak zal net als iedereen hiervan de gevolgen ondervinden. De bijdrage aan de Rechtspraak wordt wel automatisch via een rijksbrede systematiek gecompenseerd voor prijsstijgingen.

Iedere 3 jaar sluiten de Rechtspraak en de minister van JenV een akkoord over de prijzen en vaste bijdragen voor een prijsperiode van 3 jaar. Het laatste jaar van de prijsperiode knelt in de regel wat meer dan de jaren ervoor, aangezien de prijzen en bijdragen een aantal jaar geleden zijn vastgesteld en dus aan herziening toe zijn. Wel ontvangt de Rechtspraak in 2022 extra middelen vanuit de zogeheten ondermijningsgelden. Hier kunnen een aantal voorziene knelpunten die met de inzet tegen ondermijning samenhangen worden opgelost. Voor de periode 2023 tot en met 2025 moet een nieuw akkoord gesloten worden. Daarin worden de prijzen en vaste bijdrage aangepast aan de bestaande realiteit, alsmede aan te verwachten en gewenste nieuwe ontwikkelingen.

Er zijn in 2021 veel stappen gezet op het gebied van duurzaamheid. Zo zijn conform de bestaande Routekaart Duurzaamheid meerdere projecten opgestart waarbij energielabelverbetering is gerealiseerd. 3 projecten lopen door in 2022 en 2023. Daarnaast is deze routekaart op een 3-tal plekken getoetst op uitvoerbaarheid en kostenbegroting.

Binnen de Rechtspraak is de Rechtspraakbrede Strategie Klimaatneutrale Rechtspraak vastgesteld, samen met het daarop gebaseerde actieplan met daarin 29 maatregelen om te komen tot een klimaatneutrale bedrijfsvoering van de Rechtspraak in 2030. In 2022 wordt dit verder uitgewerkt in lokale actieplannen voor de gerechten en organisaties binnen de Rechtspraak. Een aantal van de maatregelen uit het landelijke actieplan is al concreet in werking gezet. Voorbeelden hiervan zijn het inrichten van de CO2-prestatieladder voor de gehele Rechtspraak om de juiste monitoring van CO2-reductie te kunnen bewerkstelligen en liggen er contracten voor de inkoop van circulair meubilair en duurzame catering. Bij (het plannen van) renovaties van de gerechtsgebouwen wordt niet alleen gekeken naar energiebesparing, maar ook naar een breder duurzaamheidspallet van maatregelen, zoals het zoveel mogelijk recyclen van bouwmaterialen en biodiversiteit. De Routekaart Duurzaamheid voor de gebouwen wordt in 2022 herijkt en voor 10 gerechtsbouwen getoetst op het behalen van een A++ label.

De Rechtspraak hecht grote waarde aan maatschappelijk verantwoord werkgeverschap en probeert in het kader van de Participatiewet waar mogelijk mensen aan te nemen met een afstand tot de arbeidsmarkt. In de paragraaf ‘Werken bij de Rechtspraak’ wordt weergegeven dat de Rechtspraak in 2021 145 banen heeft gerealiseerd voor mensen met een arbeidsbeperking (tegenover 141 banen in 2020). Dit is 38 procent van de opdracht (2020: 42 procent). Omdat het quotum nog niet volledig behaald wordt, krijgt het vergroten van het aantal mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt de nodige aandacht.

Voor de gerechten heeft het klachtrecht een leereffect: door klachten serieus te nemen, ze zorgvuldig te behandelen en verbeteringen door te voeren, kan voorkomen worden dat de oorzaak van de klacht blijft bestaan en dat dezelfde klachten terugkeren.

Trend van ingediende klachten in 2021

Ten opzichte van 2020 zagen we in 2021 een toename van het aantal ingediende klachten (van 2.519 naar 2.849). Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat burgers kritischer staan ten opzichte van de overheid. De toeslagenaffaire kan daarbij zeker een rol hebben gespeeld. De ervaring is ook dat burgers minder tolerant zijn en minder begrip hebben en geneigd zijn om sneller een klacht in te dienen. Ook worden door dezelfde klagers over hetzelfde incident soms meerdere klachten ingediend. Klagers die meerdere klachten indienen zijn er altijd geweest. De indruk is dat deze groep van klagers hun contacten met het gerecht intensiveert. Evenals voorgaande jaren worden de meeste klachten ingediend in de categorieën rechterlijke beslissing (29 procent) en overige (30 procent). De cijfers betreffen het totaal van de rechtbanken, gerechtshoven, CRvB en CBb.

Toelichting op de klachten per categorie/onderwerp:

• In de categorie bejegening (10 procent) vallen klachten over alle medewerkers van het gerecht. Dat kan zijn bejegening door een rechter, medewerker, telefoniste of bode.. Dergelijke klachten kunnen soms herleid worden naar partijdigheid van de rechter. Daarin heeft de wet apart voorzien, namelijk met het middel van wraking. De klagers worden daarop gewezen. Bij klachten over bejegening door rechters wordt in voorkomende gevallen advies gevraagd aan een klachtadviescommissie.
• In de categorie rechterlijke beslissingen (29 procent) vallen klachten over zaken die behoren tot het rechterlijk domein en die niet in het kader van de klachtenprocedure kunnen en mogen worden behandeld. Er kan niet geklaagd worden over de inhoud, de motivering, de wijze van totstandkoming of het uitblijven van een rechterlijke beslissing, met inbegrip van de in dat kader genomen beslissingen van procedurele aard. Klachten hiertegen zijn niet-ontvankelijk op grond van artikel 2 van de klachtenregeling en worden niet inhoudelijk behandeld. Zoals hierboven genoemd zijn voor dergelijke klachten rechtsmiddelen zoals hoger beroep mogelijk.
• In de categorie tijdsduur procedure (11 procent) vallen klachten over de duur van de procedure, deze zijn van organisatorische aard. De meeste klachten gaan over het uitblijven van een zittingsdatum of de lange doorlooptijd van een procedure. Wat dat laatste betreft is dit niet altijd te wijten aan het gerecht. Wettelijke termijnen en de proceshouding van partijen, zoals het opgeven van veel verhinderdagen, spelen hierin ook een rol.
• De categorie administratieve fout (20 procent) omvat klachten die gaan over de administratieve verwerking van zaken. Hieronder valt bijvoorbeeld het niet reageren op verzoeken om terug te bellen, het zoekraken van stukken, het versturen van stukken naar derden, het niet ontvangen van stukken door een rechtzoekende, foutieve doorzending en het niet goed verwerken in het administratief systeem.
• In de categorie overige (30 procent) worden klachten geregistreerd over onderwerpen die niet ondergebracht kunnen worden in een van de andere categorieën. Gedacht moet worden aan klachten die eigenlijk verzoeken bevatten of hulpvragen zijn. Bijvoorbeeld over de toegankelijkheid van een gerechtsgebouw. Ook kunnen het klachten zijn die onduidelijk zijn of bestemd zijn voor andere instanties, zoals het OM, de politie, de Nederlandse orde van advocaten of een ander gerecht. Het komt regelmatig voor dat klachten ingediend worden tegen de bewindvoerder. Daar is een aparte procedure voor.

Een klacht die ziet op een gedraging van een rechter die de zaak behandelt, wordt in principe uitgesteld tot na de afloop van de procedure bij dat gerecht. Dat zal voornamelijk het geval zijn bij bejegeningsklachten. Op die manier kan namelijk worden voorkomen dat bij 1 van de partijen het beeld ontstaat dat de uiteindelijke beslissing van de rechter door de ingediende klacht is beïnvloed. In zo’n geval zou de rechter pas na afloop van de procedure moeten worden geïnformeerd. Dit is een verklaring voor de nog openstaande klachten uit 2020.

Tabel 30 geeft een weergave van de klachten die in 2021 zijn afgedaan.

Achterliggende gedachte is dat deze behandeling klagers, ook bij niet-ontvankelijke klachten, meer gemoedsrust geeft omdat zij weten dat de behandelde rechter op de hoogte is van hun klacht. Hetzelfde geldt voor andersoortige klachten die niet inhoudelijk zijn behandeld, waarbij de klachtenfunctionaris regelmatig toch contact opneemt met de klager om uitleg te geven. Denk bijvoorbeeld aan klachten die bestemd zijn voor andere instanties, zoals het OM of een ander gerecht. Deze klachten worden doorgaans na overleg met de bevoegde instantie doorgezonden. Of klachten over bewindvoerders of curatoren, deze worden overgedragen aan de betrokken rechter. Verder zijn het klachten die zijn opgelost door bemiddeling van de klachtenfunctionaris. Als de klager hiermee tevreden is, wordt de klacht vaak niet meer formeel aan het gerechtsbestuur voorgelegd.

• De afdoening niet bevoegd is van toepassing als de klacht niet over de rechtbank gaat.

• Klachten met de afdoening niet ontvankelijk (ex artikel 2 klachtenregeling) zien op klachten tegen rechterlijke beslissingen; op grond van artikel 2 van de klachtenregeling worden deze niet inhoudelijk behandeld en zijn ze niet-ontvankelijk. Aan betrokkene wordt dan gemeld dat de klacht niet in behandeling wordt genomen onder verwijzing naar de rechtsmiddelen, zoals hoger beroep of verzet.
• Buiten behandeling gelaten (ex artikel 7 klachtenregeling) betreft klachten die al eerder in behandeling zijn genomen of zien op gedragingen die meer dan 1 jaar geleden hebben plaatsgevonden of als sprake is van onvoldoende belang als een klager bijvoorbeeld niet reageert op een verzoek om een klacht nader toe te lichten.
• Schikking of intrekking (informele afdoening) is vaak na telefonisch contact met klager en klachtenbehandelaar.

Dit laatste komt voor wanneer het onderzoek onvoldoende bewijs oplevert om op basis daarvan een klacht wel of niet gegrond te kunnen verklaren. Tabel 31 geeft inzicht in de ontwikkeling van gegrond- en ongegrondverklaring van klachten over de afgelopen 5 jaar.

Door zo snel mogelijk telefonisch contact te zoeken met een klager voelt hij of zij zich gehoord. Zowel gegrond als ongegrond verklaarde klachten hebben bij de gerechten geleid tot de introductie van verbeteringen. De oorzaken van klachten kunnen incidenteel zijn als gevolg van een individuele menselijke fout. In die gevallen wordt dit met de betreffende medewerker besproken en gekeken hoe deze fout in de toekomst voorkomen kan worden. Klachten met een meer structureel karakter worden vaak binnen de teams besproken, zodat het hele team op de hoogte is van de situatie en herhaling voorkomen kan worden. Incidentele klachten kunnen ook wijzen op een structureel probleem, zoals onderbezetting of op werkprocessen die niet (meer) kloppen. Ook deze klachten worden breder opgepakt.